ریتالین و تاثیر آن بر تقویت تمرکز و حافظه:

در این روزهای سال که به زمان کنکور سراسری و امتحانات پایان‌ترم نزدیک می‌شویم، رقابت میان دانش آموزان و دانشجویان برای کسب رتبه و نمره بهتر دوچندان می‌شود. همه افراد سعی دارند که با روش‌های مختلف بازدهی خود را در این روزها بالا برده و نتیجه بهتری را کسب کنند. در این میان طیف روبه گسترشی از دانشجویان و حتی دانش آموزان به داروها و مواد مخدر مختلف برای افزایش بازدهی و تمرکز و حافظه روی آورده‌اند. از معروف ترین این داروها می‌توان به ریتالین (Ritalin)، آدرال (Aderall) و ماریجوانا (Marijuana) اشاره کرد. در این مطلب به ارائه توضیحاتی پیرامون ریتالین می‌پردازیم.

ریتالین چیست؟

ریتالین یک داروی محرک با ماده موثر متیل فنیدات (Methyl Phenidate) می‌باشد که به صورت قرص روکش دار یا پچ‌های پوستی استفاده می‌شود. اثرات مثبت این دارو برای بیماری‌هایی از جمله بیش فعالی (اختلال کم توجهی-بیش فعالی یا ADHD) و حمله خواب (Narcolepsy) به اثبات رسیده است. در بیماری ADHD فرد بیمار (اعلب در کودکان) به علت کمبود ماده‌ای شیمیایی به نام دوپامین (Dopamine) در مغزشان با مشکل عدم تمرکز مواجه هستند. در این افراد استفاده از ریتالین می‌تواند به استفاده بهینه‌تر مغز از دوپامین موجود کمک کرده و در نتیجه منجر به افزایش تمرکز در این افراد شوند.

عوارض ریتالین:

همانطور که گفته شد ریتالین می‌تواند به عنوان داروی انتخابی برای کودکان مبتلا به ADHD توسط پزشک مربوطه تجویز شود. این دارو می‌تواند به بهبود تمرکز، رفتار کودک با والدین و بیش فعالی کمک بکند. هرچند طبق تحقیقات انجام شده نمی‌توان با قطعیت گفت که فواید ریتالین برای کودکان و نوجوانان (به خصوص در استفاده طولانی مدت) نسبت به عوارض آن بیش‌تر است. از مهم ترین خواص این دارو که باید به عنوان یک عارضه خطرناک به آن اشاره کرد، قابلیت ایجاد اعتیاد در مصرف کنندگان است.

از دیگر عوارض این دارو می‌توان به بی خوابی، کاهش وزن، سردرد، تهوع و استفراغ، تپش قلب و… اشاره کرد.

اعتیاد به ریتالین:

در بخش قبل اشاره شد که ریتالین باعث ایجاد بهبودی در بیماران با اثر بر دوپامین و افزایش مقدار در دسترس آن برای مغز می‌شود. دوپامین ماده‌ای است که در سیستم پاداش در مغز ترشح می‌شود. این سیستم در زمانی که عملکردی لذت بخش از فرد سر بزند و یا ماده‌ای لذت بخش به بدن او وارد شود با ترشح دوپامین احساس لذت را ایجاد می‌کند. همین نکته باعث می‌شود که افراد به مواد مخدر مختلف (و یا حتی فعالیت‌های مختلف) اعتیاد پیدا کنند. زیرا برای احساس لذت بیش‌تر، با استفاده از مواد مخدر، سطح دوپامین را در مغز خود بالا می برند. دقیقا از طریق همین مکانیسم ریتالین نیز می‌تواند باعث اعتیاد در مصرف کنندگان شود.

آیا مصرف ریتالین در افراد سالم می‌تواند مفید باشد؟

دانشجویان و دانش آموزان در دوران تحصیلی، در اثر تبلیغات و بعضا فشار اطرافیان اعم از دوستان، مشاوران و حتی بعضی والدین، با هدف تمرکز بیش‌تر، افزایش حافظه و بهبود عملکرد در امتحانات ترغیب به مصرف این دارو حتی بر خلاف سالم بودن می شوند. هرچند در تحقیقات مختلف این قضیه به طور کامل مورد بحث قرار گرفته و در بعضی تحقیقات آماری به اثبات رسیده که مصرف ریتالین به بهبود عملکرد افراد در امتحانات کمک خاصی نمی‌کند.

در مقاله review که در سال 2014 توسط Linssen et al منتشر شد مقالات قبلی، که اثرات ریتالین را بر روی افراد سالم مورد ارزیابی قرار داده بودند، بررسی شد. و نشان داده شد که یک بار استفاده از ریتالین با دوز های مختلف چه اثرات مثبتی بر ارتقا عملکرد های شناختی افراد سالم می تواند بگذارد. مطالعات نشان داده اند که استفاده تک دوز از این دارو، در دوز هایی بین 10 تا 20 میلیگرم باعث ارتقا عملکرد حافظه کاری (Working memory) و حافظه کوتاه مدت خواهد شد. در دوز های زیر 10 میلیگرم باعث افزایش سرعت پردازش (Speed of processing) در افراد سالم خواهد شد. همچنین در دوز های زیر 20 میلیگرم باعث ارتقا عملکرد های مرتبط با حافظه کلامی (Verbal learning and memory) می شود . در اکثر مطالعات، دوز های بالای 20 میلیگرم تفاوت زیادی در بهبود و ارتقا عملکرد افراد نشان نداد. که میتوان گفت تاثیرات مثبت ریتالین وابسته به دوز نمی باشد. باید توجه داشت که این مطالعات فقط استفاده از تک دوز از دارو را مورد بررسی قرار داده اند و بیشتر تمرکزشان بر روی ارتقا عملکرد های شناختی و تاثیرات مثبت ریتالین بوده است و تاثیرات منفی ریتالین را مورد بررسی قرار نداده اند.

با توجه به اثرات مثبت ریتالین بر عملکرد های شناختی شاید این سوال پیش آید که چرا پزشکان این دارو را برای افراد سالم تجویز نمی کنند؟ در جواب باید گفت که این یک دارو است و برای درمان ساخته شده است و همین طور عوارض مصرف طولانی مدت آن نیز به اثبات رسیده است و با توجه به اینکه احتمالا فواید ریتالین برای افرادی سالم از عوارض آن کمتر است مانع از توصیه‌ی پزشکان به استفاده از این دارو می‌شود. همچنین با توجه به اعتیادآور بودن این دارو، استفاده‌ی آن در افراد سالم توصیه نمی‌شود

در حال حاضر مطالعات بیشتری لازم است تا تاثیرات مثبت و منفی ریتالین را در افراد سالم که به صورت کنترل شده این دارو را مصرف می کنند باید صورت گیرد. مطالعات آینده باید به طور خاص بر روی ریتالین متمرکز شود تا به اندازه کافی مزایای آن نسبت به خطرات این دارو را مورد سنجش قرار دهد.

آیا روشی برای افزایش تمرکز در افراد سالم وجود دارد؟

در این روش‌ها با روش علمی و تحت نظر پزشک متخصص و بدون استفاده از دارو تمریناتی به صورت دیجیتال به فرد داده می‌شود و فرد با انجام این تمرینات به تدریج بهبودی را در خود مشاهده می‌کند. هم چنین این روش‌ها برای افرادی که به صورت پاتولوژیک دچار عدم تمرکز و یا ضعیف بودن حافظه هستند نیز توسط پزشکان توصیه می‌شود.
متخصصین علوم اعصاب و پزشکان به افراد سالم و طبیعی، برای تقویت حافظه و افزایش تمرکز، روش‌‎های علمی، غیر دارویی و بدون عوارض را توصیه می‌کنند. روش‌های مختلفی برای این اهداف توسط متخصصان معرفی شده اند که تاثیرات مثبت و بسزای آن‌ها در تحقیقات مختلف به اثبات رسیده است. این روش‌ها شامل تمرینات نوروفیدبک (Neurofeedback) و همچنین تمرینات برنامه‌های بهبود عملکرد مغز (BrainTraining) و تحریک مغز می‌باشد.

نتیجه گیری

استفاده از ریتالین یا داروهای مشابه با ترکیبات متیل فنیدرات در افرادی که دچار عارضه ADHD هستند می‌تواند مفید باشد. اما به علت عوارضی که این داروها بر بدن فرد به جای می‌گذارند، استفاده از این داروها برای افراد سالم و طبیعی توصیه نمی‌شود. لذا به افراد سالم توصیه می‌شود برای افرایش تمرکز و بهبود حافظه، به روش‌های غیردارویی و بی خطری مانند نوروفیدبک، تحریک مغز و برنامه‌های تمرینات مغزی روی آورند.
برای آگاهی بیشتر به واحد تحریک الکتریکی و نوروفیدبک مرکز سلامت مغز مراجعه کنید. در مطالب آینده به بررسی داروها و مواد و روش‌های دیگری که تحت تاثیر تبلیغات به داروهای درس خواندن بهتر مشهورند می‌پردازیم. هم‌چنین برنامه‌های تمرینی عملکرد مغز را معرفی و بررسی می‌کنیم.