اختلال اضطراب اجتماعی (social anxiety disorder) یا جمع‌هراسی (social phobia) نوعی اضطراب است که با ترس و اضطراب شدید در موقعیت‌های اجتماعی شناخته می‌شود و حداقل بخشی از فعالیت‌های روزمره شخص را مختل می‌کند. اضطراب اجتماعی یک اختلال بسیار ناتوان‌کننده‌است که می‌تواند بسیاری از جنبه‌های زندگی فرد را مختل کند.
در موارد شدید، اضطراب اجتماعی می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به شکل چشمگیری کاهش دهد. بعضی از مبتلایان ممکن است هفته‌ها از خانه خارج نشوند یا از بسیاری موقعیت‌های اجتماعی مانند موقعیت‌های شغلی و تحصیلی خود صرف نظر کنند.
اضطراب اجتماعی می‌تواند از نوع خاص یا specific (زمانی که فقط برخی موقعیت‌های اجتماعی خاص موجب اضطراب می‌شود. مثل سخنرانی در حضور جمع) یا از نوع فراگیر(Generalized) باشد.
اضطراب اجتماعی فراگیر عموماً شامل نوعی نگرانی شدید، مزمن و پایدار می‌شود که فرد از قضاوت دیگران در مورد ظاهرش یا رفتارش یا خجالت کشیدن و تحقیر شدن در حضور دیگران دارد. در حالی که شخص مبتلا معمولاً متوجه غیرمنطقی بودن یا زیاده روی در این احساس ترس و نگرانی می‌شود ولی غلبه کردن بر این ترس برایش بسیار سخت است. حداکثر حدود 13٫3 درصد مردم در مقطعی از زندگی خود معیارهای هراس اجتماعی را دارا هستند که نسبت مردان به زنان مبتلا 2 به 3 است.
علائم جسمی اضطراب اجتماعی
- سرخ شدن
- تعریق زیاد
- لرزش
- تپش قلب
- احساس دل آشوب و لکنت زبان
در موارد نگرانی و ترس شدید حملات اضطرابی(panic attack) نیز ممکن است اتفاق بیفتد تتشخیص و دخالت زودهنگام در این اختلال می‌تواند به حداقل شدن علائم و کند شدن پیشرفت آن کمک قابل توجهی کند و از بروز عوارض بعدی نظیر افسردگی شدید جلوگیری کند.
علائم اختلال دوری از اجتماع
- ترس از جامعه و اضطراب زیاد از این که افراد دیگری اطراف شخص را احاطه کنند و او در جمع قرار بگیرد
- خجالت بیش از اندازه
- احساس ناکفایتی و حساسیت زیاد در مورد رد شدن و مورد انتقاد قرار گرفتن
- انتخاب تنهایی و انزوا به جای قبول خطر ارتباط برقرار کردن با دیگر انسان‌ها
- حساسیت زیاد نسبت به انتقاد و احساس خجالت بعد از این مورد
- دوری از انتقاد، بیش از هر چیز دیگر
- انتخاب انزوای اجتماعی به عنوان راهی برای فرار از انتقاد
- خودداری از ارتباط چشمی در محل کار و دیگر مکان‌ها
- اجتناب از صحبت کردن در محل کار یا دیگر مکان‌ها
اختلال اجتناب شخصیتی
اختلال اجتناب شخصیتی نوعی احساس شدید منع اجتماعی، ناکفایتی و حساسیت زیاد به انتقاد منفی و عدم پذیرفته شدن است این علائم بسیار شدیدتر از خجالتی بودن هستند؛ اختلال اجتناب شخصیتی باعث ایجاد مشکلات چشمگیری خواهد شد که بر توانایی ارتباط با دیگران و حفظ روابط تاثیر خواهد گذاشت نزدیک به یک درصد از کل جمعیت به اختلال اجتناب شخصیتی مبتلا هستند.
علائم اختلال اجتناب شخصیتی
دوری از کار کردن و حضور در جامعه یا فعالیت‌های مدرسه زیرا شخص از عدم پذیرش یا مورد انتقاد گرفتن هراس دارد او ممکن است فکر کند که به طور مداوم از موقعیت‌های اجتماعی پس زده می‌شود در صورتی که این چنین نیست این قبیل افراد دارای آستانه انتقاد پایینی هستند و اغلب خود را فرومایه‌تر از دیگران می‌دانند، عزت نفس کمی دارند و شخصی منزوی هستند.
وقتی یک شخص مبتلا به اختلال اجتناب اجتماعی در موقعیت‌های اجتماعی قرار می‌گیرد از صحبت کردن در برابر جمع خودداری می‌کند زیرا از این که اشتباه حرف بزند هراس دارد، رنگ پوستش تغییر خواهد کرد و قرمز می‌گردد، لکنت زبان می‌گیرد یا احساس شرم و دستپاچگی می‌کند همچنین ممکن است مدت زمان زیادی را صرف یافتن نشانه‌های عدم پذیرش خود در جمع کند.
شخصی که مبتلا به اختلال اجتناب شخصیتی است نسبت به راحت نبودن در موقعیت‌های اجتماعی آگاه است و معمولا احساس ناتوانی اجتماعی می‌کند بر خلاف این خود‌آگاهی که فرد نسبت به خود دارد هرگونه اظهار نظری در مورد خجالتی یا عصبی بودن را به عنوان انتقاد یا عدم پذیرش قلمداد می‌کند حتی اگر با روی خوش و عدم غرض ورزی این نکات به او گوشزد شود فرد مبتلا به اختلال آن را نوعی انتقاد و رد شدن می‌داند.
عوامل ایجاد کننده اختلال اجتناب شخصیتی
دلیل اصلی ایجاد اختلال اجتناب شخصیتی تاکنون مشخص نشده‌است اگر چه، هر دو عوامل محیطی و ژنتیکی در این زمینه نقش بازی خواهند کرد؛ باور پزشکان بر این است که این اختلال از راه خانواده و ژنتیک منتقل می‌شود اما هنوز مدارک و شواهد کاملا دقیقی وجود ندارد؛ عوامل محیطی به ویژه در دوران کودکی نیز نقش مهمی بازی خواهند کرد؛ خجالتی بودن معمولا در بین کودکان کم سن و سال امری عادی است اما در صورتی که این خجالتی بودن به دوران بزرگسالی نیز منتقل شود دیگر عادی نخواهد بود و فرد مبتلا به اختلال اجتناب شخصیتی شده است، افراد مبتلا معمولا در مورد تجربیات گذشته والدین یا عدم پذیرش توسط هم سن‌های خود که بر اعتماد به نفس آن‌ها تاثیر گذاشته است، صحبت می‌کنند.
چه کسانی در معرض اختلال اجتناب شخصیتی هستند؟
طبق بررسی‌های خانه پزشک ایرانیان، هیچ راهی برای شناخت افرادی که در معرض این اختلال قرار دارند وجود ندارد اما اشخاصی که به اختلال اجتناب شخصیتی مبتلا هستند بسیار خجالتی هستند درست شبیه به یک کودک اما نباید هر کودک خجالتی را مبتلا به این اختلال دانست همچنین همه بزرگسالان خجالتی از این اختلال رنج نمی‌برند، فردی که به اختلال اجتناب شخصیتی مبتلا است خجالت او با افزایش سن رشد خواهد کرد و شدت خواهد یافت تا جایی که فرد از پذیرش افراد یا موقعیت‌های مشخصی خودداری می‌کند.
تشخیص اختلال اجتناب شخصیتی
پزشک ممکن است که بیمار را به یک متخصص سلامت روانی یا روانپزشک ارجاع دهد زیرا او با پرسیدن سوالات مرتبط می‌تواند از وجود این اختلال آگاه شود؛ بیمار باید حداقل 4 مورد از نشانه‌های زیر را در خود مشاهده کند:
- از انجام فعالیت‌های کاری که در ارتباط با دیگران است خودداری می‌کند و علت آن ترس از انتقاد و عدم پذیرش است.
- تنها در صورتی که احساس کند دیگر افراد گروه و جمع او را دوست دارند به آن‌ها ملحق خواهد شد
- در روابط زیاد صمیمی نمی‌شود زیرا از مسخره شدن هراس دارد
- اجتناب از شرکت در فعالیت‌هایی که بر پایه افکار و نظرات است؛ زیرا از مورد انتقاد قرار گرفتن یا طرد شدن می‌ترسد
- تصور می‌کند که نسبت به بقیه فرومایه و نالایق است و از جذابیت کمی برخوردار است
- از همکاری در فعالیت‌های گروهی دوری می‌کند؛ زیرا احساس شرمندگی به او دست خواهد داد
درمان اختلال اجتناب شخصیتی
روان درمانی موثرترین راه درمان این اختلال محسوب می‌شود و هدف از روان درمانی این است که بیمار نسبت به اختلال و مشکلات شخصیتی خود آگاهی پیدا کند و از این که دیگران چگونه به او می‌نگرند اطلاعات پیدا کند همچنین به بیمار کمک می‌کند که عملکرد بهتری در جامعه و محل کار داشته باشد.
روان درمانی
روان درمانی نوعی گفتار درمانی است که به بیمار کمک می‌کند نسبت به افکار خود آگاهی بیابد، کمک می‌کند تا بیمار به تاثیر تجربه‌های گذشته بر رفتار خود آگاه شود این کار به او این اجازه را خواهد داد که درد‌ها و پیچیده‌های احساسی گذشته را شناسایی و حل کند سپس او می‌تواند با نگاهی سالم‌تر به خود و دیگران بنگرد.
روان شناخت درمانی
روان شناخت درمانی نوع دیگری از گفتار درمانی است، در این درمان روان درمانگر به بیمار کمک می‌کند که افکار غلط و ناسالم را شناسایی و با افکار صحیح جایگزین کند، روان درمانگر بیمار را تشویق به امتحان و سنجش افکار و اعتقادات خواهد کرد تا پایه و اساس ایراد کار را بیابد همچنین به او کمک می‌کند که افکار سالم و منطقی‌تری را جایگزین افکار ناسالم کند.
دارو
تاکنون دارویی برای درمان اختلال اجتناب شخصیتی یافت نشده است با این حال، پزشک ممکن است که در صورت مشاهده علائم اضطراب یا افسردگی داروهای ضد افسردگی تجویز کند.