با وجود افزایش آگاهی عمومی درباره پزشکی و روش تشخیص و درمان بیماری ها، متاسفانه به نظر می رسد اطلاعات مردم درباره اختلالات روانی و روش برخورد با آنها محدود باشد. حتی بسیاری اوقات سوءبرداشت ها و باورهای نادرستی درباره اختلال روانی، افراد مبتلا و درمان آن وجود دارد که خود مانعی در برابر درمان این مشکلات هستند...
برای مثال، چند نمونه از باورهای شایع در این زمینه را ذکر می کنم: بیماری روانی، نشان دهنده ضعف شخص مبتلاست؛ فرد مبتلا، اگر بخواهد، می تواند خودش علایم بیماری اش را کنترل کند؛ رفتار افراد دچار بیماری روانی، قابل پیش بینی نیست و نمی توان به آنها اعتماد کرد؛ اختلالات روانی درمانی ندارند و فرد باید با آنها کنار بیاید؛ متخصصان سلامت روان هم نمی توانند کمک چندانی بکنند؛ تنها کاری که پزشک انجام می دهد، این است که برای فرد مبتلا «داروهای آرام بخش» تجویز می کند که درنهایت هم فرد به آنها وابسته می شود و...
اینها نمونه هایی است از باورهای کلیشه ای و نادرست که در بین مردم و حتی تا حدودی بین بخشی از پزشکان و متخصصان رشته های دیگر، وجود دارد اما شواهد علمی و نتایج تحقیقات واقعیت های دیگری را نشان می دهند: «بیماری ها و اختلالات روانی، مانند بیماری های دیگر، قابل تشخیص و درمان هستند و روش های درمانی متعدد و موثری برای این اختلالات وجود دارد.»
اختلالات روان پزشکی علل متنوعی دارند و به اصطلاح چندعاملی هستند. وجود همزمان تعداد بیشتری از این عوامل سبب بیماری، احتمال ابتلا را افزایش می دهد. به این ترتیب، اغلب نمی توان یک عامل خاص را در ایجاد بیماری مقصر دانست و چه در شناخت علت بیماری و چه در درمانشان باید به جنبه های مختلف و دست کم به ابعاد زیستی، روانی و اجتماعی که در «ایجاد» و «تداوم» آن نقش دارند، توجه داشت.
بعضی درمان ها (مانند درمان های دارویی) بیشتر بر اجزای زیست شناختی این اختلالات تمرکز دارند و برخی دیگر از روش های درمانی (روان درمانی ها) از روش های روان شناختی برای کنترل و درمان این اختلالات استفاده می کنند. به هر حال، براساس اطلاعات علمی موجود، می توان گفت بهترین کاری که فرد دچار اختلال روانی می تواند انجام دهد، آن است که مانند هر بیمار دیگری، به پزشکی مراجعه کنند که در زمینه تشخیص و درمان این اختلالات تخصص دارد.
«روان پزشکان» (یا همان «متخصصان اعصاب و روان») پزشکانی هستند که بعد از گذراندن دوره پزشکی عمومی، دوره آموزش تخصصی تشخیص و درمان (دارویی و روان درمانی) اختلالات روانی را گذرانده اند و در این زمینه تخصص گرفته اند. روان پزشکان با تکیه بر اطلاعات پزشکی خود و با شناختی که از عوامل زیستی، روانی و اجتماعی این بیماری ها دارند، می توانند اختلالات روانی را تشخیص و آنها را از سایر بیماری های پزشکی که علایمی شبیه اختلالات روانی دارند، تمییز بدهند. مثلا پرکاری و کم کاری غده تیرویید ممکن است علایمی شبیه اختلال اضطرابی و افسردگی ایجاد کنند؛ در حالی که درمان آنها کاملا با درمان اضطراب و افسردگی متفاوت است. در فرآیند تشخیص بیماری ممکن است به معاینه های پزشکی و گاهی انجام آزمایش و تصویربرداری پزشکی هم نیاز باشد.
● چه روش هایی برای درمان اختلالات روانی وجود دارد؟
بعد از تشخیص بیماری و علت های آن، نوبت به مداخلات درمانی می رسد که ممکن است درمان های زیست شناختی یا روان شناختی باشد. جایگاه روان درمانی و دارودرمانی در اختلالات مختلف و نیز با توجه به شرایط بیمار و خواست و انتخاب او متفاوت است. برای برخی از بیماری ها (مانند اختلال دوقطبی یا روان پریشی ها)، روش درمانی اصلی، تجویز داروهاست؛ با این حال روان درمانی ها در کمک به بیمار برای شناخت بهتر بیماری و روش های درمانش، پذیرش بهتر درمان و مصرف داروها و نیز بازگشت به عملکرد اجتماعی و خانوادگی فرد، نقش دارند.
در برخی از اختلالات هم دارو و هم روان درمانی، درمان اصلی محسوب می شوند. مثلا برای درمان افسردگی یا وسواس می توان از روان درمانی یا دارودرمانی به تنهایی استفاده کرد اما حتی در این حالت ها هم اولویت با یکی از این روش هاست. مثلا در افسردگی یا وسواس شدید، ممکن است روان درمانی به تنهایی درمان مناسبی نباشد و درمان دارویی یا ترکیب دارو و روان درمانی لازم باشد. نتایج تحقیقات نشان داده اند در این موارد اغلب تجویز دارو و روان درمانی با هم، تاثیری بیش از هر یک از درمان های دارویی یا روان درمانی به تنهایی دارند. مثلا ممکن است درمان ارجح برای زن بارداری که دچار وسواس خفیف یا متوسط است، روان درمانی به تنهایی باشد تا جنین در حد امکان در معرض عوارض دارویی قرار نگیرد.
می توان به اختلالات شخصیت هم اشاره کرد. اختلال شخصیت، به معنای الگوهای پایدار و فراگیر تفکر، احساس و رفتار در فرد است که به شکلی غیرمنعطف و ناکارآمد طی سال های زندگی در او شکل می گیرد و به عملکرد شغلی، اجتماعی یا خانوادگی اش آسیب می زند. روش اصلی درمان مبتلایان به اختلالات شخصیت، روان درمانی است، گرچه درمان های دارویی هم در دوره هایی از بیماری و حداقل در مراحل اول درمان ممکن است برای کاهش علایم بیماری نقش مهمی داشته باشند. به این ترتیب، باید با در نظر گرفتن تشخیص بیماری، شرایط خاص هر بیمار و ترجیح او، روش یا روش های درمانی مناسب را انتخاب کرد. در واقع، طرح ریزی درمان با مشارکت پزشک و بیمار و با در نظر گرفتن عوامل مختلف، انجام می شود. فرد دچار اختلال روانی می تواند از روان پزشک خود بخواهد تا درباره روش های درمانی مفید و موثر و فواید و مضرات و محدودیت های هر روش به او اطلاعات بدهد تا با کمک هم روش درمانی مناسب را انتخاب کنند.
● چه کسی روان درمانی انجام می دهد؟
بعد از اینکه برنامه درمانی (با مشارکت فرد مبتلا و پزشکش) مشخص شد، مداخلات درمانی انجام خواهد شد. «روان پزشکان» برای درمان دارویی و روان درمانی اختلالات روانی آموزش دیده اند. علاوه بر روان پزشکان، «روان شناسان بالینی» هم گروه دیگری از متخصصان سلامت روان هستند که در مورد درمان های روان شناختی این اختلالات آموزش می بینند.
به این ترتیب، بعد از تعیین برنامه درمانی، ممکن است خودِ روان پزشک هم درمان دارویی و هم روان درمانی بیمار را انجام بدهد اما گاهی برخی از روان پزشکان به دلایل مختلف ترجیح می دهند بخش اصلی وقت خود را به درمان دارویی بیمارانشان اختصاص بدهند و بیمارانی را که به روان درمانی نیاز دارند، به همکاران دیگر روان پزشک یا روان شناس بالینی خود ارجاع بدهند، بنابراین حتی اگر روان پزشکی که به او مراجعه کرده اید، خود روان درمانی انجام نمی دهد، حتما درباره مفید و لازم بودن روان درمانی برای مشکلتان از او سوال کنید و اگر لازم بود، بخواهید روان درمانگر متبحری را به شما معرفی کند.
● آیا تمام روش های روان درمانی شبیه هم هستند؟
روان درمانی هم مانند درمان های زیست شناختی روش های متنوعی دارد. رویکردها و مکاتب مختلفی برای روان درمانی وجود دارد که عمده ترین آنها روان درمانی پویا (تحلیلی)، درمان شناختی ـ رفتاری و روان درمانی حمایتی است. این درمان ها ممکن است به صورت «انفرادی» انجام شوند؛ به این معنا که درمانگر و یک مراجعه کننده در جلسه های روان درمانی حضور داشته باشند. گاهی هرکدام از این رویکردهای مختلف در قالب «گروه درمانی» به کار گرفته می شوند که در این صورت در جلسات اغلب 1 یا 2 درمانگر و تعدادی بیمار شرکت خواهند داشت. همچنین ممکن است از این روش ها برای حل مشکلات بین زوج ها (زوج درمانی و زناشویی درمانی)، یا خانواده ها (خانواده درمانی) استفاده شود.
گاهی افراد به جلسه های منظم و مداوم روان درمانی نیاز ندارند و برای بررسی و حل یک مشکل خاص به روان درمانگر یا مشاور مراجعه می کنند و جلسه یا جلسه های «مشاوره» دارند. در این فرصت نمی توان به جزییات این روش ها پرداخت، اما به صورت کلی می توان گفت با توجه به وجود روش های درمانی مختلف، بهتر است افراد با درمانگر خود درباره مناسب ترین روش روان درمانی برای خود صحبت و مشورت کنند.
● چه کسانی روان درمانی انجام می دهند؟
همان طور که گفته شد، «روان پزشکان» و «روان شناسان بالینی» عمده ترین گروه های متخصصان سلامت روان هستند که برای انجام روان درمانی ها آموزش دیده اند و روان درمانی انجام می دهند. برای انتخاب درمانگر مناسب هم، باید مانند وقتی که می خواهیم برای هر مشکل یا بیماری دیگری پزشک مناسبی را انتخاب کنیم، بهتر است از افراد آشنا و متخصص در این زمینه مشورت بگیریم.