دوری‌گزین یا اجتنابی نوعی اختلال شخصیت اضطرابی است که افراد مبتلا به آن با وجود میل شدید به نزدیکی به دیگران الگویی از پرهیز اجتماعی، احساس بی‌لیاقتی، حساسیت شدید به ارزیابی منفی و اجتناب از تعامل اجتماعی از خود نمایش می‌دهند.
این افراد تمایل دارند که خود را پریشان، مضطرب، تنها، ناخواسته و مجزا از دیگران توصیف کنند. این رفتار به‌طور معمول در اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود و در موقعیت‌های مختلفی بروز پیدا می‌کند.
افراد مبتلا به اختلال دوری‌گزین خود را از لحاظ اجتماعی بی‌عرضه یا فاقد جذبه شخصی می‌پندارند و از تعامل اجتماعی از ترس تمسخر، تحقیر، طرد شدن یا مورد بی‌میلی قرار گرفتن اجتناب می‌ورزند.
ویژگی و نشانه‌های اختلال شخصیت دوری گزین
- همیشه از حضور در جمع فرار می‌کنند
- احساس حقارت می‌کنند
- حساسیت شدید به انتقاد و نظر منفی
- عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس پایین و دست کم گرفتن خود
- ترس از مسخره شدن
- خجالت کشیدن یا ترسیدن از صحبت در جمع (ترس از تپق زدن، لکنت زبان یا دست‌پاچه شدن)
- ترس زیاد از انتقاد و عدم پذیرش (فکر می‌کنند که دیگران می‌خواند آنها را تحقیر کنند)
- نگرانند که دیگران آنها را طرد کنند و به همین دلیل از دیگران اجتناب می‌کنند
- شغلی را انتخاب می‌کنند که مستلزم تماس و روابط بین فردی زیاد نباشد (به دلیل ترس از انتقاد یا طرد شدن)
- اول باید اطمینان کنند که مورد محبت قرار خواهند گرفت تا میل به معاشرت نشان نمی‌دهد
- روابط صمیمانه محدودی دارند به دلیل ترس از مورد تمسخر واقع شدن
علل دوری گزینی
شخصیت وحشت زده اکثراً نسبت به انگیزه افرادی که قصد برقراری ارتباط با او را دارند حس سوءظن و تردید دارد. این ترس بیشتر بازتاب عزت نفس بسیار پایین آنهاست. با این وجود شخصیت وحشت زده حس بی ارزش بودن خود را در دنیای ارتباطاتش با دیگران بیشتر از همیشه فرافکنی می کند.
در نتیجه همین احساس، تبدیل به آدمی ترسو شده که از عدم تایید و طرد شدن توسط دیگران واهمه دارد. حقیقت امر این است که این تصور طرد شدن او را به جایی سوق می دهد که در واکنش های مردم نسبت به هرگونه حرکتی که کوچکترین نشانه تنفر و طردکردن در آن باشد بسیار حساس و زودرنج می شود.
برعکس افراد منزوی، شخصیت های وحشت زده خواستار برقراری ارتباط هستند اما ترسی که همواره با آنهاست منجر می شود از مردم فاصله بگیرند. شخصیت دوری گزین در کودکی بسیار آرام و خجالتی بوده است. آنها حتی در دوران کودکی نیز از نظر اجتماعی کمرو بوده و در گروهها و فعالیت های اجتماعی بسیار معذب و ناراحت هستند.
شخصیت دوری گزین مانند شکلهای دیگر کمرویی و خجالت با ژنتیک در ارتباط است و این رفتارهای دوران کودکی دقیقاً در دوران بزرگسالی او نیز تکرار می شوند. با این حال محیط زندگی فرد نقش به مراتب مهمتری در تمایل شخص به دوری گزینی ایفا می کند.
شواهد حاکی از آن است که در خانواده و والدین اشخاص دوری گزین سابقه ترس و اضطراب وجود دارد. الگوی فرزندپروری این گروه از والدین بر مبنای ترس و حمایت بیش از حد کودک بوده است.
عامل ژنتیک در اختلال شخصیت دوری گزین نیز مانند بسیاری از بیماری‌های روانی موثر است. از طرفی رفتارهای دوران کودکی در بزرگسالی نیز تکرار می‌شود.
محیط زندگی فرد تاثیر بسیار مهمی در ابتلا و تمایل شخص به دوری گزینی دارد. همچنین مشخص‌شده که والدین افراد اشخاص دوری گزین ترس و اضطراب سابقه دارد. تربیت والدین این افراد بر مبنای ترس و حمایت بیش‌ازحد از کودکان است.
تشخیص اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری گزین
از جمله ملاک های تشخیصی اختلال شخصیت دوری گزین می توان به موارد زیر اشاره داشت. اگر چهار مورد یا بیشتر از این علائم در فردی وجود داشته باشد می‌توان گفت که دچار این اختلال است.
- دوری کردن از فعالیت های حرفه ای شامل تعاملات بین فردی خاص به خاطر ترسی که از طرد شدن دارند.
- تمایلی به برقراری با افراد ندارند مگر تعدادی افراد خاص.
- سعی می کنند ارتباطات صمیمی برقرار نکنند چون از مسخره شدن یا شرمنده شدن می ترسند.
- فکر می کنند در نظر دیگران فردی نالایق و بی عرضه هستند.
- از بودن در محیط های جدید فراری اند زیرا خود را فردی بی کفایت تصور می کنند.
- توانایی تصمیم گیری شخصی و به تنهایی را ندارد زیرا از خجالت زده شدن می ترسد.
رفتار اجتنابی ممکن است هم بچه ها و هم در جوانی دیده شود ولی تشخیص اختلال شخصیت دوری گزین در دوران کودکی امکان پذیر نیست چرا که خجالت، ترس یا حساس بودن نسبت به انتقاد اغلب بخشی از دوران کودکی و جوانی است.
نحوه‌ی ارتباط برقرار کردن با افراد دوری گزین
همان‌طور که گفته شد، ابتلا به اختلال شخصیت اجتنابی موجب ترس از عدم پذیرش می‌شود و فرد به‌همین‌دلیل به‌سختی می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند. مبتلایان به این اختلال شخصیتی در برقراری دوستی با دیگران احساس تردید می‌کنند، مگر اینکه مطمئن باشند که طرف مقابل دوست‌شان خواهد داشت.
چنین افرادی وقتی در رابطه‌ای قرار دارند، از بیان احساسات و مسائل خصوصی‌شان می‌ترسند و از همین‌رو در حفظ روابط نزدیک و دوستی‌های صمیمی به مشکل برمی‌خورند. بیماران مبتلا به اختلال شخصیت دوری گزین یا اجتنابی زمانی روابط اجتماعی با کسی برقرار می‌کنند که تضمین قوی از بابت پذیرش بدون انتقاد به آنها داده شود.
افراد مبتلا به اختلال شخصیت دوری گزین یا اجتنابی نه خجالتی هستند و نه غیر اجتماعی و علاقه شدیدی به ارتباط برقرار کردن با دیگران دارند اما به حمایت قوی و ضمانت بی چون و چرا برای پذیرفته شدن بدون انتقاد نیاز دارند.
درمان اختلال شخصیت دوری گزین اجتنابی
روان‌درمانی بهترین روش برای درمان و کنترل نشانه‌های این افراد است. یکی از روش‌های روان‌درمانی درمان روان‌شناختی است.
درمان روان‌شناختی اختلال شخصیت دوری گزین
درمان روان‌شناختی صحبت محور است، در این روش به بیمار کمک می‌شود تا باورهای اشتباهی که در ناخودآگاه خود دارد را پی ببرد و متوجه تاثیر این رفتارهای گذشته در رفتارهای حال حاضر باشد.
این روش در بررسی و رفع مشکلات مربوط این اختلال بسیار موثر است. و در فرد در طی دوره به ارزیابی مثبتی از خود می‌رسد و می‌تواند در برابر افکار درونی و حتی نظر دیگران واکنش بهتری داشته باشد.
گروه‌درمانی اختلال شخصیت دوری گزین
این نوع درمان نیز یکی از روش‌های درمانی موثر در درمان این اختلال است طی روند درمانی فرد متوجه تاثیر حساسیت بیش‌ازاندازه خود بر اطرافیان می‌شود